Του Νικόλα Α. Ιωαννίδη

Μεταξύ 3 και 6 Σεπτεμβρίου 2018, διεξήχθη η ακροαματική διαδικασία ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου Δικαιοσύνης («ΔΔΔ» ή «το Δικαστήριο») στη Χάγη στο πλαίσιο του αιτήματος της Γενικής Συνέλευσης ΟΗΕ για παροχή γνωμοδότησης σε σχέση με την αποαποικιοποίηση του Μαυρικίου. Υπενθυμίζεται ότι ο Μαυρίκιος ήταν βρετανική αποικία μέχρι το 1968, οπότε και έγινε ανεξάρτητο κράτος. Το 1965, όμως, το Ηνωμένο Βασίλειο διαχώρισε το Αρχιπέλαγος Chagos από την αποικία του Μαυρικίου και εξεδίωξε τους κατοίκους της περιοχής με σκοπό την εγκατάσταση στρατιωτικής βάσης των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής στο μεγαλύτερο εκ των νησιών του Αρχιπελάγους, το Diego Garcia.[1] Ο Μαυρίκιος ισχυρίζεται ότι ο διαμελισμός του εδάφους της πρώην αποικίας παραβίασε το δικαίωμά του στην αυτοδιάθεση και εδαφική ακεραιότητα, ενώ το Ηνωμένο Βασίλειο διατείνεται πως δεν υπήρχε τέτοιο δικαίωμα το 1965 και πως, ούτως ή άλλως, οι εκπρόσωποι του Μαυρικίου είχαν δώσει τη συγκατάθεσή τους για τον διαχωρισμό του Αρχιπελάγους.

Η διαδικασία ενώπιον του Δικαστηρίου

Στη διαδικασία έλαβαν μέρος 22 κράτη, ανάμεσά τους και η Κύπρος, όπως και η Αφρικανική Ένωση. Σημειώνεται ότι 31 κράτη και η Αφρικανική Ένωση είχαν υποβάλει γραπτά υπομνήματα σε πρώτη φάση και 10 κράτη και η Αφρικανική Ένωση σε δεύτερη φάση πριν από την ακρόαση. Ορισμένα από τα κράτη που είχαν υποβάλει υπόμνημα δεν παρέστησαν στο Δικαστήριο (Κίνα, Τζιμπουτί, Νότιος Κορέα, Ολλανδία, Ρωσία, Γαλλία, Χιλή, Σεϋχέλλες, Νίγηρας, Μαδαγασκάρη, Λεσότο, Κούβα, Βιετνάμ, Ναμίμπια, Λιχτενστάιν), ενώ αγόρευσαν κράτη που δεν είχαν προηγουμένως καταθέσει γραπτώς τις απόψεις τους (Μποτσουάνα, Κένυα, Νιγηρία, Ταϊλάνδη, Βανουάτου, Ζάμπια).

Από όλες τις χώρες που συμμετείχαν, είτε γραπτώς είτε προφορικώς, μόνο η Αυστραλία ισχυρίστηκε ότι το Δικαστήριο δεν έχει δικαιοδοσία να παράσχει την εξαιτούμενη γνωμοδότηση. Ωστόσο, Ηνωμένο Βασίλειο, ΗΠΑ, Αυστραλία, Κίνα, Xιλή, Γαλλία και Ισραήλ υποστήριξαν ότι το αίτημα για γνωμοδότηση δεν πρέπει να γίνει παραδεκτό, γιατί κάτι τέτοιο θα παραβιάσει τη βασική αρχή ότι μια διαφορά δεν μπορεί να εκδικαστεί χωρίς τη συναίνεση ενός εκ των διαδίκων (στην προκειμένη του ΗΒ).[2]

Θέσεις Κυπριακής Δημοκρατίας

Η Κύπρος επικεντρώθηκε στην εξέταση των γενικών αρχών διεθνούς δικαίου που διέπουν το ζήτημα της αποαποικιοποίησης. Επιγραμματικά, η Κυπριακή Δημοκρατία υποστήριξε ότι μια συμφωνία μεταξύ αποικιακής δύναμης και του λαού μιας αποικίας είναι εξ ορισμού ετεροβαρής, ένεκα της εγγενούς ανισότητας των μερών. Αυτό θέτει την παρουσία της πρώην αποικιακής δύναμης στο έδαφος του νέου κράτους υπό την αίρεση της συνεχούς παροχής συναίνεσης από το τελευταίο.

Τα πλείστα κράτη συζήτησαν το κατά πόσον υπήρχε ή όχι δικαίωμα στην αυτοδιάθεση και την εδαφική ακεραιότητα στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Εάν υπήρχε, τότε ο διαχωρισμός του Αρχιπελάγους Chagos το 1965 παραβίασε τους ανωτέρω κανόνες. Για να μην εμπλακεί σε μια περίπλοκη συζήτηση που απαιτεί την εξέταση ιστορικών στοιχείων, η Κύπρος πήρε τη θέση ότι, ανεξαρτήτως του αν αυτοδιάθεση και εδαφική ακεραιότητα ήταν κανόνες και όχι απλά διακηρυκτικές αρχές το 1965, εκείνο που έχει σημασία είναι ότι σήμερα αποτελούν κανόνες επιτακτικού δικαίου (ius cogens), από τους οποίους δεν επιτρέπεται οποιαδήποτε παρέκκλιση. Με βάση αυτό το σκεπτικό, ακόμα και αν το 1965 ο διαμελισμός της αποικίας του Μαυρικίου δεν απαγορευόταν από το διεθνές δίκαιο, η συνεχιζόμενη μέχρι σήμερα παρακράτηση του Αρχιπελάγους από το Ηνωμένο Βασίλειο καθιστά την αποαποικιοποίηση ατελή και επιβάλλει υποχρέωση στην αποικιακή δύναμη να τερματίσει την έκνομη συμπεριφορά. Σημειώνεται, ακόμη, ότι η παραβίαση του δικαιώματος στην αυτοδιάθεση, λόγω του επιτακτικού χαρακτήρα του, δεν θεραπεύεται με την παροχή συγκατάθεσης από πλευράς της αποικίας.

Τι μέλλει γενέσθαι

Λαμβάνοντας υπ’ όψιν τα γεγονότα, το σχετικό νομικό πλαίσιο και την πάγια νομολογία (jurisprudence constante) του ΔΔΔ, εκτιμάται –καίτοι κανείς δεν μπορεί να εκφέρει άποψη μετά βεβαιότητας– πως το Δικαστήριο θα ασκήσει την αρμοδιότητά του και θα παράσχει την εκζητούμενη γνωμοδότηση (περί τις αρχές του 2019), καθώς πληρούνται οι δικονομικές προς τούτο προϋποθέσεις, ήτοι το αίτημα για γνωμοδότηση έχει κατατεθεί από τη ΓΣ ΟΗΕ και αφορά σε νομικά ερωτήματα (Άρθρο 96§1 Χάρτη ΟΗΕ και Άρθρο 65 Καταστατικού ΔΔΔ). Προσέτι, δεν υπάρχουν αποχρώντες λόγοι για τους οποίους το ΔΔΔ πρέπει, ασκώντας τη διακριτική του ευχέρεια, να απορρίψει το ρηθέν αίτημα.

Είναι γνώμη μας ότι το Δικαστήριο θα κρίνει ότι η αποαποικιοποίηση του Μαυρικίου δεν έγινε σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, αφ’ ης στιγμής οι κανόνες που διέπουν το ζήτημα έχουν επιτακτικό χαρακτήρα, κάτι που το Παγκόσμιο Δικαστήριο δεν μπορεί να παραβλέψει. Από τη στιγμή που θα αναγνωριστεί καταστρατήγηση κανόνων επιτακτικού δικαίου, τότε πάραυτα και χωρίς να απαιτείται οποιαδήποτε άλλη πράξη ενεργοποιείται η διεθνής ευθύνη του αδικοπραγούντος κράτους, το οποίο είναι υποχρεωμένο να τερματίσει την παράνομη συμπεριφορά, ενώ τα υπόλοιπα κράτη οφείλουν να μην παρέχουν οποιαδήποτε συνδρομή στην τέλεση ή/και διατήρηση μιας κατάστασης που παραβιάζει κανόνες επιτακτικού δικαίου.[3]

Παρόλ’ αυτά, μια τέτοια εξέλιξη δεν συνεπάγεται αυτόματα την αποχώρηση των βρετανικών βάσεων από την Κύπρο, ως έχει εσφαλμένα ειπωθεί. Ναι, μεν, το Ηνωμένο Βασίλειο θα έχει υποχρέωση να ολοκληρώσει την αποαποικιοποίηση της Κύπρου –αφ’ ης στιγμής τα εδάφη των βρετανικών βάσεων ουδέποτε περιήλθαν στην κυριαρχία της Κυπριακής Δημοκρατίας–, αλλά αυτό δεν αποκλείει συνέχιση της παρουσίας του Ηνωμένου Βασιλείου στην Κύπρο υπό άλλο καθεστώς π.χ. μίσθωσης. Σε κάθε περίπτωση, το ζήτημα αυτό θα πρέπει να αποτελέσει αντικείμενο διαπραγματεύσεων μεταξύ των δύο χωρών.

[1] Περισσότερα για το ιστορικό της υπόθεσης στα ακόλουθα άρθρα:

Nicholas A. Ioannides, «Why Mauritius and the UK are still sparring over decolonization» (The Conversation, 28 May 2015) <https://theconversation.com/why-mauritius-and-the-uk-are-still-sparring-over-decolonisation-40911>·

Miriam Bak McKenna, «Chagos: Mauritius challenges British colonialism in a case with major implications» (The Conversation, 19 September 2018) <https://theconversation.com/chagos-mauritius-challenges-british-colonialism-in-a-case-with-major-implications-102680&gt;, τελευταία πρόσβαση 21 Σεπτεμβρίου 2018.

[2] Η αρχή αυτή ισχύει σε διαδικασίες όπου υπάρχουν δύο ή περισσότεροι διάδικοι εκ των οποίων ένας ή περισσότεροι δεν έχουν αποδεχθεί τη δικαιοδοσία του δικαστηρίου. Κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να ισχύει σε περιπτώσεις γνωμοδοτήσεων από τη στιγμή που δεν υπάρχουν διάδικοι. Interpretation of Peace Treaties with Bulgaria, Hungary and Romania, First Phase (Advisory Opinion) [1950] ICJ Rep, p. 71; Western Sahara (Advisory Opinion) [1975] ICJ Rep 12, paras 32-33.

[3] International Law Commission, «Articles on Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts» (53rd Session, 2001) UN Doc A/56/10, Άρθρα 40-41.