«Το γεγονός ότι [ο ιστορικός χώρος του Ελληνισμού] αδυνατεί να διαμορφώσει μια πολιτική παιδεία κριτικών καταστάσεων, ενώ σημαντικά τμήματά του τεμαχίζονται, αποκόπτονται, ανακυκλώνονται και ακολούθως επανέρχονται εναντίον του ως βαλλιστικά βλήματα, δεν είναι απλά απορίας άξιον, αλλά και αξίωση να δώσουμε εξηγήσεις στον εαυτό μας και στις γενιές που έρχονται –αν καταφέρουν να έρθουν– όχι μόνο για την οικονομική και πολιτική μας χρεωκοπία από τα Δεξιά μέχρι τα Αριστερά, αλλά και για την πνευματική μας καθίζηση, για τη διανοητική αποσύνθεση του Ελληνισμού […]»
Μάριος Κωνσταντίνου, Μανιφέστο για την αυτοδιάθεση, εκδόσεις Αιγαίον, Λευκωσία 2012, σελ. 15-16

Η κρίση στην εκπαίδευση είναι συγκυριακή και παροδική. Αντιθέτως, η κρίση στην Παιδεία είναι θεμελιακή και λειτούργησε ως γενεσιουργός αιτία για τα προβλήματα που παρουσιάστηκαν στην εκπαίδευση. Επικεντρωθήκαμε (φυσιολογικά) στα εκπαιδευτικά ζητήματα τα οποία επηρεάζουν άμεσα την καθημερινότητά μας. Αγνοήσαμε, όμως, την Παιδεία. Τον πυλώνα που μπορεί να επιφέρει αναγέννηση σε όλα τα επίπεδα της ταυτότητάς μας: της εθνικής-συλλογικής, της κοινωνικής-ταξικής, της ατομικής. Η συζήτηση είχε ανακινηθεί για λίγο στον ελλαδικό χώρο μέσα στην απελπισία που προκάλεσε η οικονομική κρίση. Απελπισία που ανάγκασε την κοινωνία μας να ψάξει τα βαθύτερα αίτια της αποτυχίας. Δεν κράτησε όμως για πολύ, αφού πνίγηκε μέσα στο βάρος της ανάγκης για καθημερινή βιοπάλη.

Το κυριότερο σύμπτωμα και η βασικότερη ένδειξη της «πνευματικής καθίζησης» και της «διανοητικής αποσύνθεσης του Ελληνισμού» (όπως το έθεσε ο Μάριος Κωνσταντίνου), της κρίσης στην Παιδεία δηλαδή, είναι η απουσία συλλογικού οράματος. Αδυνατούμε ως λαός να οραματιστούμε ένα κοινό μέλλον που θα αποτελεί προϊόν ομαδικής επιδίωξης και μαζικού αγώνα. Αδυνατούμε να προβάλουμε τον συλλογικό μας εαυτό σε μια μελλοντική διάσταση. Αδυνατούμε να ιεραρχήσουμε με έναν, κατά προσέγγιση, πανομοιότυπο τρόπο τις προτεραιότητες και τις ανάγκες μας, αλλά και να εκφράσουμε μια ομοιογενή κοσμοαντίληψη.

Έχουμε ανάγκη, σήμερα όσο ποτέ, μιας διανόησης η οποία θα τεθεί επικεφαλής της αναγέννησης της Παιδείας μας, της εκ νέου καλλιέργειας, δηλαδή, των ιδιαίτερών μας αξιών που αφορούν σε ολόκληρο το φάσμα των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, ανησυχιών και βιωμάτων. Τρόπος άλλος δεν υπάρχει για να επιβιώσουμε ως έθνος στον σημερινό αχταρμά της παγκοσμιοποίησης. Και η πρόκληση της Παιδείας μας εν έτει 2018 είναι τούτη: η μετατόπιση της συνείδησης του ανθρώπου από την ατομικότητα στη συλλογικότητα. Που είναι τρόπος Παιδείας ελληνικός. Περιθώρια για άλλον τρόπο δεν έχουμε αν πρόκειται να επιβιώσουμε. Διότι από τη συλλογικότητα θα γεννηθεί το κοινό όραμα, του οποίου η απουσία είναι παράγοντας πεισιθάνατος για ένα έθνος, για μια ομάδα που εκφράζεται μέσω ενός αισθήματος του συν-ανήκειν. Εκείνο το «συν» είναι που καθορίζει προς τα πού πρέπει να στραφεί η Παιδεία μας σήμερα.

Πώς, όμως, πρέπει να κινηθεί η διανόησή μας για να στρέψει την Παιδεία προς το σύν-ολο; Αντιστρέφοντας, νομίζουμε, τη λογική στην οποία κινήθηκε στην περίοδο του Μεσοπολέμου. Όταν ο Γιώργος Θεοτοκάς έγραφε το Ελεύθερο Πνεύμα του στα 1929 είχε, ασφαλώς, διαφορετική αντίληψη των πραγμάτων. Στα χαλάσματα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η ρομαντική ιδέα ενός ευρωπαϊκού συνόλου άρχισε να κυριαρχεί. Έγραφε, λοιπόν, ο Θεοτοκάς μεμφόμενος τους Έλληνες διανοουμένους οι οποίοι αρκούνταν στη μηχανική επανάληψη των δυτικών ιδεών: «Γνήσια νεοελληνικὴ φιλοσοφικὴ σκέψη δὲν ὑπάρχει σχεδὸν καθόλου – κι ὅταν λέω νεοελληνικὴ σκέψη δὲν ἐννοῶ βέβαια (γιὰ τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ!) μιὰ σκέψη μὲ τοπικὸ χρῶμα, εἶδος φιλοσοφικῆς ἠθογραφίας, ποὺ νὰ συνεχίζει δὲν ξέρω ποιὲς “φιλοσοφικὲς” παραδόσεις τοῦ Βυζαντίου καὶ τῶν δημοτικῶν κειμηλίων, ἀλλὰ ἐννοῶ ἀπλὼς μιὰ σκέψη ποὺ νὰ πηγάζει μέσα ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα, μέσα ἀπὸ τοὺς ἑλληνικοὺς ἐγκεφάλους». Σήμερα αντιλαμβανόμαστε ότι σημασία δεν έχει αν ένας «ελληνικός εγκέφαλος» καταφέρει να διατυπώσει ιδέες βάσει μιας αφηρημένης και γενικευμένης ευρωπαϊκής αντίληψης των πραγμάτων. Το σημαντικό είναι αυτό ακριβώς το «χρώμα» που επικρίνει ο Θεοτοκάς. Να αφορούν κατ’ εξοχήν, δηλαδή, οι ιδέες στην πραγματικότητα του λαού και της κοινωνίας και να είναι προϊόντα των λαϊκών βιωμάτων, των παραδόσεων, των αντιλήψεων, ακόμα και των δεισιδαιμονιών.
Καταληκτικός (υποκειμενικός) αφορισμός: Παιδεία στον ελληνικό χώρο μεταφράζεται σε εμπέδωση της αξίας της συλλογικότητας και της ελευθερίας. Που σημαίνει εφαλτήριο επιβίωσης. Εθνικής και ατομικής.

Μιχάλης Σταυρή